1. Những thay đổi sinh lý trong quá trình trẻ dậy thì
Từ thời mẫu giáo, các trẻ đã biết phân biệt bạn trai và bạn gái dựa vào các đặc điểm phổ biến bên ngoài và theo như thầy cô, ba mẹ dạy. Và thời gian này, tâm sinh lý của bé trai và bé gái là như nhau, không có sự khác biệt.
Bước qua giai đoạn từ 6 - 10 tuổi, trẻ đã có sự phân biệt rõ hơn về giới. Trẻ gái khi chơi cùng bạn trai sẽ nảy sinh cảm giác xấu hổ, bất an. Tuy nhiên, những cảm xúc bị thu hút hay hấp dẫn của hai phái vẫn chưa hình thành. Sau 10 tuổi, bước vào giai đoạn dậy thì, trẻ hiểu hơn về sự khác biệt cũng như sự hấp dẫn giới tính, bắt đầu thấy tò mò và thích thú đối với sự khác biệt và mối quan hệ gữa hai giới.
Từ 14 – 15 tuổi trở đi, sự gia tăng nhanh chóng của các hooc-môn sinh dục cùng với nhận thức rõ hơn về giới tính đã thôi thúc trẻ nảy sinh tình cảm với bạn khác giới. Ở giai đoạn phát triển tâm lý trẻ dậy thì, đặc điểm sinh học của hai giới đã có sự khác biệt rõ nét. Bé trai đã có đủ đường nét của người đàn ông trưởng thành, có râu, lông chân, lông nách, thân hình cao lớn, vai rộng và cơ bắp. Còn cơ thể bé gái thì trở nên mềm mại hơn, ngực và mông to lên tạo thành những đường cong quyến rũ.
2. Những biến chuyển mới trong tâm lý trẻ dậy thì
- Hình thành những cảm xúc mới lạ
Giai đoạn này, trẻ đã bắt đầu nhận thức được các khái niệm “thích”, “yêu”, “kết”, “cặp đôi”. Đặc biệt, cảm xúc của trẻ lúc này rất dễ hình thành và cũng nhanh chóng thay đổi. Chỉ cần một bạn trai học giỏi, một bạn gái có mái tóc dài, một anh chàng đi xe đẹp… là trẻ đã có thể rung động và dễ dàng đánh đồng những rung động đầu đời của mình thành tình yêu. Tuy nhiên, vì cảm xúc và nhận thức trong tâm lý trẻ dậy thì chưa chín chắn, chưa ổn định nên những tình cảm mới mẻ ở trẻ cũng thoắt ẩn và thoắt hiện.
- Nguy cơ rối loạn cảm xúc
Rối loạn cảm xúc xảy ra khi có tình trạng rối loạn tại não bộ, gây nên những bất ổn về tinh thần như chuyển từ cảm xúc hưng phấn sang cảm xúc ức chế một cách nhanh chóng hoặc ngược lại. Nguyên nhân chủ yếu là do nhiều biến đổi đồng loạt về thể chất, nhận thức và cảm xúc trong giai đoạn phát triển tâm lý trẻ dậy thì khiến các em nhạy cảm hơn, dễ bị tác động bởi các áp lực trong học tập, làm việc,…
Đây là độ tuổi các trẻ đang học những năm cuối cấp hai và chuẩn bị cho kỳ thi tuyển sinh cấp ba, do đó, áp lực về lượng kiến thức, bài tập và ôn thi tăng cao. Trong suốt quá trình phát triển, một số trẻ còn thường xuyên phải thức khuya hay phải nhờ đến sự trợ giúp của cà-phê để tỉnh táo hơn. Điều này càng khiến cho sức khỏe của trẻ bị suy giảm, tinh thần mệt mỏi, lo âu, rối loạn tâm lý,…
Bên cạnh đó, việc ăn uống và sinh hoạt thất thường cũng dễ khiến trẻ áp lực và căng thẳng tăng cao. Các biểu hiện dễ thấy nhất đó là biếng ăn, mất ngủ, mệt mỏi, dễ cáu gắt, lo âu, học tập giảm sút… Nặng hơn, một số trường hợp còn có cả các biểu hiện như nói năng lung tung, khóc cười vô cớ, dễ hoảng sợ, ngại tiếp xúc với người khác,…thậm chí còn có ý định tự tử.
Trầm cảm cũng dễ xảy ra trong giai đoạn phát triển tâm lý trẻ dậy thì. Những triệu chứng của trầm cảm bao gồm hay buồn bã, không quan tâm tới mọi thứ xảy ra xung quanh và cả với bản thân, dễ mệt mỏi, mất hy vọng vào tương lai,… Khi rơi vào trầm cảm, trẻ thường tự cô lập mình với thế giới bên ngoài. Thậm chí, rất nhiều trẻ chỉ quan tâm tới thế giới “ảo” và liên tục sống trong "cõi mộng mơ" ấy. Điều này khiến cho cuộc sống của trẻ trở nên nhàm chán, u ám, thiếu niềm tin.
Những triệu chứng của trầm cảm xuất hiện là do áp lực từ sự thay đổi bên trong tâm sinh lý mỗi trẻ, áp lực học tập, căng thẳng quá mức từ kỳ vọng của ba mẹ, thầy cô, bạn bè,...Vì thế, khi quan sát thấy trẻ có các biểu hiện của rối loạn cảm xúc thì cha mẹ cần tham khảo ý kiến các chuyên viên tâm lý để điều chỉnh kịp thời và tránh tình trạng nghiêm trọng hơn.
- Những thay đổi về hành vi
Trước giai đoạn tâm lý trẻ dậy thì, các sẽ đã hình thành cho mình nhiều suy nghĩ, quan điểm tốt đẹp về cuộc sống và mọi người xung quanh. Lớn hơn một chút, trẻ tự lập hơn và cũng tự tìm kiếm nhiều nguồn tài liệu, sách báo, phim ảnh để học tập và giải trí. Nếu ba mẹ không quan tâm và định hướng đúng đắn, trẻ sẽ rất dễ bị tác động bởi các loại sách báo, phim ảnh bạo lực, văn hóa phẩm đồi trụy, và cả từ bạn bè xấu. Đây chính là nguyên nhân dẫn đến việc thay đổi hành vi và có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng như gây thương tích cho người khác, chống người thi hành công vụ, trộm cắp, đua xe mạo hiểm,…
- Phát triển sự tò mò về tình dục
Cùng với sự phát triển tâm lý trẻ dậy thì thì nhu cầu tình dục ở trẻ cũng hình thành. Trẻ luôn thích khám phá tò mò về cơ quan sinh dục và các hành vi liên quan đến tính dục. Với bản tính tò mò, ham khám phá cùng với sự nhầm tưởng tình yêu tuổi teen chưa ý thức được hậu quả, các em dễ hành động theo bản năng dẫn đến những hậu quả đáng tiếc.
Với các bé gái dậy thì, mẹ đóng vai trò rất quan trọng, đặc biệt là cần hướng dẫn bé dùng băng vệ sinh đúng cách để tránh các bệnh viêm nhiễm vùng kín.
Đối với bé trai trong giai đoạn này, tác động của hoóc môn tới các bộ phận sinh dục diễn ra rất mạnh mẽ. Khi ấy, trẻ cảm thấy trong người bí bách, thiếu bình tĩnh, bối rối và hay thẹn thùng. Khoảng 13 - 14 tuổi, cơ thể bé trai sản xuất tinh trùng. Nếu không thủ dâm thì cơ thể sẽ tự thủ tiêu lượng tinh trùng đó trong giấc ngủ đêm.
Để giúp đỡ con trong quá trình phát triển tâm lý trẻ dậy thì, ba mẹ cần giáo dục giới tính cho trẻ biết hiện tượng xuất tinh ban đêm và hiện tượng thủ dâm. Đó là hiện tượng rất bình thường và không có gì xấu, không ảnh hưởng đến sức khỏe. Thủ dâm chỉ ảnh hưởng tới sức khỏe và tình yêu khi trẻ thực hiện quá thường xuyên và thường xuyên bị ám ảnh bởi nó. Vì vậy, trẻ cần tăng cường các hoạt động giao lưu bạn bè, lao động giúp cha mẹ, tham gia hoạt động thể dục thể thao nhằm cân bằng sức khỏe và tâm sinh lý.
Tâm lý trẻ dậy thì có nhiều thay đổi diễn ra đột ngột và nhanh chóng khiến cho trẻ đôi lúc không thể kiểm soát được hành vi, cảm xúc của bản thân. Do đó, trẻ cần có người đồng hành bên cạnh để được sẻ chia, an ủi và khích lệ tinh thần - và ba mẹ chính là những người đóng vai trò quan trọng đó. Đặc biệt, khi nhận thấy những biểu hiện tiêu cực ở trẻ, ba mẹ hãy trò chuyện để tìm hiểu xem trẻ đang mong muốn điều gì, đồng thời nhờ đến chuyên viên tâm lý tư vấn để có phương pháp dạy trẻ tích cực nhé.
Minh Tâm tổng hợp
