1. Nguyên nhân gây sang chấn tâm lý ở trẻ em
Chính các vụ bạo lực, các hoạt động gây tổn thương thể xác và tinh thần của trẻ là nguyên nhân gây sang chấn tâm lý ở trẻ em. Sang chấn này có thể xảy ra trong vài tuần đầu, hoặc nhiều năm sau những cú sốc mà trẻ phải trải qua.
Sang chấn thường làm trẻ trải nghiệm những tổn thương tâm lý dưới hình thức "hồi tưởng lại" ký ức, những cơn ác mộng, hoặc những ý nghĩ đáng sợ. Đặc biệt là khi trẻ tiếp xúc, chứng kiến sự kiện hoặc đồ vật gợi lại những chấn thương cho trẻ. Các tình huống cụ thể có thể gây sang chấn tâm lý ở trẻ em bao gồm:
- Các cuộc tấn công bạo lực như hãm hiếp, đánh đập, hành hạ trẻ
- Lửa, hỏa hoạn,...
- Lạm dụng thể chất hoặc tình dục
- Các hành vi bạo hành như khủng bố, đe dọa trường học, khu nhà ở
- Thiên tai
- Tai nạn xe
- Chứng kiến người khác trải qua những sự kiện chấn thương này
- Được chẩn đoán mắc bệnh hiểm nghèo
Trong nhiều trường hợp, sang chấn tâm lý ở xảy ra do trẻ phải tiếp xúc quá nhiều lần với các sự kiện trên. Hoặc, khi cả gia đình là nạn nhân của các sự kiện đó, mà chỉ có một mình trẻ là người duy nhất sống sót cũng gây ra rối loạn căng thẳng cho trẻ, vì trẻ mang theo cảm giác tội lỗi sau những chấn động đó.
2. Nguy cơ phát triển sang chấn tâm lý ở trẻ em
Không phải trẻ nào trải qua những sự kiện chấn động đều bị tổn thương sau sang chấn. Tình trạng này xảy ra dựa trên các yếu tố như nhân cách, lịch sử các vấn đề sức khoẻ tâm thần, sự hỗ trợ xã hội, lịch sử gia đình, kinh nghiệm thời thơ ấu, mức căng thẳng hiện tại và bản chất của sự kiện chấn thương.
Các nghiên cứu cho thấy, những trẻ sang chấn tâm lý thường có các mức hormon chủ chốt không điển hình liên quan đến phản ứng căng thẳng. Chẳng hạn như, trẻ có nồng độ cortisol thấp hơn bình thường, và nồng độ epinephrine và norepinephrine cao hơn bình thường. Các hormon này đều đóng một vai trò lớn trong phản ứng “đối đầu hay bỏ chạy” (fight or flight) của cơ thể khi đột ngột gặp phải sự kiện gây căng thẳng, nghĩa là, khi đó trẻ chỉ có 2 phương án để lựa chọn là đối diện và vượt qua lo âu, hoặc chạy trốn và tránh né chúng bằng mọi cách.
3. Triệu chứng của sang chấn tâm lý ở trẻ em
Căng thẳng, lo lắng và trầm cảm là những triệu chứng phổ biến nhất của sang chấn tâm lý ở trẻ em, thể hiện ở các khía cạnh cụ thể như:
Những suy nghĩ tiêu cực hoặc ký ức về sự kiện choáng ngợp toàn bộ tâm trí trẻ
- Những kỷ niệm không mong muốn của sự kiện tiếp tục trở lại.
- Khó chịu với những giấc mơ hoặc ác mộng.
- Hành động hoặc cảm giác như thể sự kiện đã xảy ra thêm lần nữa (hồi tưởng lại).
- Đau lòng và sợ hãi khi được nhắc nhở về sự kiện.
- Cảm thấy bực bội, giật mình, hoặc lo lắng khi có điều gì đó gây nên những kỷ niệm về sự kiện.
- Có thể tái diễn những gì đã xảy ra trong vở kịch hoặc bản vẽ.
Trẻ tránh né các tình huống gợi nhớ sự kiện
- Trẻ tránh suy nghĩ hoặc cuộc nói chuyện về chấn thương quá khứ.
- Trẻ tránh các hoạt động, địa điểm hoặc những người nhắc nhớ về sự kiện.
- Không thể nhớ những phần quan trọng của những gì đã xảy ra.
Luôn suy nghĩ tiêu cực, hoặc tâm trạng không tốt kể từ sự kiện đã xảy ra
- Lo lắng liên tục, có niềm tin phi lý rằng, tất cả mọi người và cả thế giới xung quanh đều không an toàn.
- Đổ lỗi cho sự kiện gây sang chấn.
- Không thường xuyên quan tâm tham gia vào các hoạt động xã hội.
- Cảm xúc tức giận, xấu hổ, sợ hãi, tội lỗi về những gì đã xảy ra cứ kéo dài dai dẳng.
- Cảm thấy bị tách ra, hoặc xa lạ với người khác.
- Không thể có những cảm xúc tích cực (hạnh phúc, sự thỏa mãn, tình cảm thương yêu).
Liên tục cảm thấy căng thẳng, hoặc xuất hiện rối loạn cơ thể kém thích nghi
- Rối loạn giấc ngủ.
- Cảm thấy ghê tởm, cáu kỉnh hoặc tức giận.
- Có vấn đề về khả năng tập trung, chú ý.
- Luôn luôn tìm kiếm và trong tư thế đề phòng các dấu hiệu hoặc cảnh báo nguy hiểm.
- Hay giật mình.
Các triệu chứng của sang chấn tâm lý ở trẻ em thường phát triển trong tháng đầu tiên sau tổn thương. Hoặc, chúng có thể không xuất hiện sau vài tháng, thậm chí vài năm, nhưng vẫn âm thầm kéo dài dai dẳng nhiều năm liền sau đó. Những sự kiện này sẽ tái hiện lại trong cuộc sống thường ngày, nếu trẻ tiếp xúc một tình huống nào đó gợi nhớ kỷ niệm về chấn thương, kéo theo đó là sự ồ ạt của các cảm xúc tiêu cực.
Sang chấn tâm lý ở trẻ em cũng có thể xuất hiện như một phản ứng đột ngột, ngắn hạn – còn được gọi là rối loạn căng thẳng cấp tính – trong một sự kiện cụ thể, kéo dài nhiều ngày hoặc lên đến một tháng.
4. Điều trị sang chấn tâm lý ở trẻ em
Nếu các triệu chứng của sang chấn tâm lý ở trẻ em diễn ra hơn một tháng, cha mẹ hãy nhờ đến sự trợ giúp của các chuyên gia sức khỏe tâm thần. Họ sẽ áp dụng các liệu pháp can thiệp phù hợp, giúp giải quyết những suy nghĩ lẩn tránh đầy tiêu cực đang xâm nhập tâm trí trẻ, cũng như khắc phục tình trạng chán nản trong cuộc sống của trẻ. Quá trình điều trị cần có sự đồng hành cùng tham gia của gia đình, để giúp cả cha mẹ và trẻ điều chỉnh những gì đã xảy ra, hướng đến mục tiêu trở lại cuộc sống lành mạnh.
Các chuyên gia sức khỏe tâm thần có thể trị liệu sang chấn tâm lý ở trẻ em bao gồm:
- Chuyên viên tâm lý trẻ em
- Bác sĩ tâm thần Nhi khoa
- Các nhân viên xã hội lâm sàng được cấp phép
- Nhân viên tư vấn chuyên nghiệp được cấp phép
- Chuyên gia can thiệp tổn thương tâm lý được cấp phép.
Trong can thiệp Tâm lý học, liệu pháp nhận thức - hành vi thường được áp dụng vì nó đem đến hiệu quả cao trong trị liệu sang chấn tâm lý ở trẻ em. Về nhận thức, hướng trị liệu này dạy trẻ cách thay thế suy nghĩ, cảm xúc tiêu cực, vô ích bằng tư duy tích cực hơn. Về hành vi, các chiến lược can thiệp hành vi được sử dụng phù hợp với mức độ chịu đựng của mỗi đứa trẻ, giúp trẻ trải nghiệm lại sự đau thương của sự kiện trong quá khứ, cho đến khi không còn cảm thấy sợ hãi nữa.
Trong một số trường hợp, bác sĩ tâm thần Nhi có thể kê toa thuốc để cải thiện các triệu chứng nghiêm trọng của sang chấn tâm lý ở trẻ em, giúp trẻ ứng phó với các hoạt động ở trường học và ngoài xã hội trong suốt quá trình điều trị. Bên cạnh đó, có thể phối hợp trị liệu nhóm, hoặc cung cấp nhóm hỗ trợ tạo ra bầu không khí an toàn, thân mật, dễ dàng giúp trẻ chia sẻ cảm xúc của mình, hiểu rằng mình không cô đơn, và mình sẽ được hỗ trợ để hồi phục.
5. Vai trò của cha mẹ trong quá trình điều trị sang chấn tâm lý ở trẻ em
[caption-5]
Sự hỗ trợ đầu tiên trẻ cần là từ cha mẹ hoặc người chăm sóc, gần gũi với mình nhất. Dưới đây là một số gợi ý cha mẹ có thể thực hiện để giúp đỡ tiến trình điều trị sang chấn tâm lý ở trẻ em diễn ra hiệu quả hơn.
- Mỗi trẻ đều cần lượng thời gian phù hợp để hồi phục lại sau khi trải qua sự kiện căng thẳng nào đó. Trong thời gian này, cha mẹ cần tự trang bị kiến thức vững chắc về triệu chứng, cũng như các giải pháp điều trị sang chấn, để có sự lựa chọn phù hợp cho con mình.
- Duy trì thời gian biểu học tập và sinh hoạt của trẻ giống với trước khi xảy ra sang chấn.
- Tạo cơ hội phù hợp để trẻ sẵn sàng nói về sự kiện tổn thương với cảm giác được tôn trọng trọn vẹn, hãy khen ngợi vì trẻ đã dũng cảm nói về vấn đề đó. Điều quan trọng là không ép buộc nếu trẻ chưa muốn chia sẻ suy nghĩ của bản thân. Một số trẻ em thích vẽ hoặc viết về những trải nghiệm của mình, cha mẹ có thể tận dụng những công cụ này để khích lệ và khen ngợi, giúp con cảm thấy an toàn hơn khi chia sẻ.
- Hãy trấn an trẻ rằng, cảm xúc đau khổ, tiêu cực mà con trải qua sau sang chấn là bình thường, con không bất bình thường hay bị “điên” gì cả. Chính những lời giải thích nhẹ nhàng này là sự hỗ trợ cần thiết giúp giải quyết những cảm giác khó khăn đó ở trẻ.
- Tìm nhóm hỗ trợ phù hợp cho con nếu cần thiết, bằng cách tham khảo ý kiến của bác sĩ nhi khoa, chuyên viên tham vấn học đường, hoặc tìm đến cộng đồng sẻ chia vấn đề tương tự trên Internet.
- Tìm sự trợ giúp chuyên môn ngay khi lo ngại trẻ có ý nghĩ tự hại mình. Suy nghĩ tự hủy hoại - self harm, tự sát - suicide là vô cùng nghiêm trọng ở mọi lứa tuổi, và cần được điều trị ngay.
- Xây dựng sự tự tin cho con bằng cách khuyến khích trẻ đưa ra những quyết định hàng ngày phù hợp khi đối diện với sự việc nào đó. Tổn thương quá khứ có thể khiến trẻ cảm thấy bất lực, vì vậy, ba mẹ có thể giúp trẻ cảm thấy rằng, mình có quyền kiểm soát một số khía cạnh trong cuộc sống của bản thân. Tùy thuộc độ tuổi của trẻ, ba mẹ có thể cân nhắc sắp xếp một hoạt động cuối tuần, hoặc lên kế hoạch cho con thực hiện những sở thích cá nhân, nhằm lấy lại cảm giác tự tin, hài lòng trong cuộc sống.
- Nói với trẻ rằng, sự kiện chấn thương không phải là lỗi của trẻ. Khuyến khích trẻ nói về cảm giác tội lỗi của mình, nhưng đừng để trẻ tự trách mình về những gì đã xảy ra.
- Giữ liên lạc với người chăm sóc, nói chuyện với giáo viên, người giữ trẻ và những trẻ thường xuyên tiếp xúc để tạo mạng lưới hỗ trợ, nâng đỡ hiệu quả.
- Không chỉ trích hành vi "thoái lui" về mức độ phát triển trước đó của trẻ, chẳng hạn như, một số trẻ lớn có biểu hiện khóc, đòi bế bồng sau khi trải qua sang chấn, hoặc ôm thú bông yêu thích lúc nhỏ mới ngủ được - dù đã không còn chơi món đồ đó rất lâu,...Ba mẹ có thể liên hệ nhà chuyên môn nếu không biết nên hỗ trợ con thế nào tại nhà.
Sang chấn tâm lý ở trẻ em là một trong những dạng rối loạn lo âu phổ biến, xảy ra khi trẻ trải qua sự kiện, tình huống gây căng thẳng, tổn thương trong quá khứ, và tiếp tục kéo dài dai dẳng đến hiện tại. Để điều trị hiệu quả tình trạng này, cần xây dựng tiến trình can thiệp dài hạn phù hợp, với sự tham gia hỗ trợ của cả gia đình và chuyên viên tâm lý trẻ em, hướng đến mục tiêu giúp trẻ trở về với cuộc sống lành mạnh, tích cực hơn.
Minh Tâm tổng hợp
